Boterboeren

De eerste officieel vermelde was Cornelis den Hoed, in 1891. De Firma Brinkers claimt dat hun oprichter al in 1878 met zuivel langs de deuren ging. Dat is goed mogelijk, omdat deze bezigheden in het begin niet direct als beroep zullen staan geregistreerd. Rond 1935 waren er al zo’n 60 zogenaamde boterboeren – en dat op 5000 inwoners! Het gaf Zoetermeer in de verre omtrek de naam Boterdorp. Zelfs de Pelgrimskerk aan de Stationsstraat kreeg de bijnaam Boterkerk omdat zoveel gemeenteleden boterhandelaar waren en een groot aantal met financiële bijdragen de bouw had bekostigd.  

Midden jaren (19)50 waren er nog steeds 35 reizende boterboeren. Het waren detailhandelaren die margarine, roomboter, kaas, eieren, oliën en vetten kochten bij vooral grossiers in Zoetermeer en deze uitventten bij consumenten in de omliggende steden. Zoetermeer was samen met Stompwijk koploper in Zuid-Holland. Niet voor niets, want zij lagen strategisch op maximaal 15 kilometer afstand van een groot aantal steden. De burgers daar hadden allemaal zuivel nodig, die zij veelal betrokken van handelaren aan de deur. Verse waar, want koelkasten bestonden toen nog niet.  

De handel ontwikkelde zich eind 19e eeuw omdat de vele boerenzonen niet allemaal een bestaan op de boerderij konden vinden en de vervoersmogelijkheden toenamen. Eén van hen was Isaäc Heemskerk, die in 1934 een boterhandel opzette. Hij had ook klanten in Haarlem, Den Haag en Rijswijk. ’s Maandags deed hij Amsterdam, dinsdag Den Haag, woensdag vrij om te vissen, donderdag Haarlem en vrijdag en zaterdag naar Den Haag en Rijswijk. Zijn handelsnaam was ZAMI: Zoetermeerse Amsterdamse Margarine Inrichting. Een op de promotie gerichte naam want van een Amsterdamse connectie is niets bekend. Heemskerk kocht zijn waren bij Zoetermeerse groothandels, die veelal waren ontstaan uit de ondernemingen van kleine boterboeren.  

Arie –de Sik– van der Spek stond aan de bakermat van de groothandel en verkocht aanvankelijk zijn waren bij de gegoede burgerij van Den Haag. Zijn eieren kocht hij op de wekelijkse veiling in de grote zaal achter de Gouden Leeuw aan de Dorpsstraat 18, die hij vervoerde naar zijn pakhuis aan het einde van de Dorpsstraat, het Lagereind. De roomboter ging in die tijd steeds meer plaats maken voor de goedkopere margarine, door sommigen smalend kunstboter genoemd. Maar de consument die slechts reuzel en stroop op het brood kon smeren omarmde het product. Na de Eerste Wereldoorlog ging Arie zich toeleggen op de groothandel, het leveren aan melkboeren, kruideniers en bakkers. Het bedrijf groeide en in 1935 waren al zeven bestel- en vrachtwagens nodig om de klanten te bedienen. De auto’s van Arie van der Spek en zijn zonen waren blauw geschilderd. Zijn neven reden in groene wagens onder de naam Gebr. Van der Spek. Zo hield men de Groene en Blauwe Spekken uit elkaar. De Gebroeders werkten vanuit hun pakhuizen aan de Stationsstraat, net ‘over het spoor’. Dit bedrijf leverde vooral boter en margarine. Zij waren zelfs margarinefabrikanten zonder fabriek. Nederveen uit Den Bosch, Smilde of Remia leverden margarine op basis van grondstoffen en recepten van de Gebroeders. Per boot kwamen de tonnen boter aan bij de Leidsewallen en aan de Stationsstraat werd het verpakt. Zo ontstonden de eigen merken Zoetermeer’s Roem en Zoetermeer’s Glorie, die Van der Spek landelijk verkocht. 

Uiteindelijk fuseerden de twee bedrijven in 1972 tot Van der Spek Zoetermeer met het logo ‘SZ’ en blauw-groene wagens. De laatste Zoetermeerse boterboeren waren leden van de wijdvertakte familie Groenheijde. Zij verkochten vooral kaas en eieren, aan de deur en op de markt.

Meer informatie: 

Archieven

• Inventaris archief 020. Fragmentarchieven van bedrijven, organisaties, instellingen en verenigingen, 1861-2003
  • Bestanddeel 13: L.W. Leeuwendaal, Propagandist van Brinkers Magarinefabrieken, 1956-1966
  • Bestanddeel 17: Roomboter- en Kaashandel C. en A.J. Noordam, 1954-1995
• Inventaris archief 056. Firma A. van der Spek & Zn (vh NV), vanaf 1972 Van der Spek BV Zoetermeer, 1920-1997 
• Plaatsingslijst archief 155. Firma Arend Jansons, boterhandelaar, 1941-1945

Boeken en tijdschriften

• Grootveld, R. (Ronald) & Koopmans, B. (Botine) (red). (1989). Gebundeld verleden. Jubileumboek Historisch Genootschap Oud Soetermeer 1949-1989. Met onder meer artikelen over boterboeren. 
• Van der Velde, J. (Jan), Dreise, J.W., Van den Burg, E.W., Vermeulen, T. (Ton) (red.), Grootveld, R. (Ronald) (red)., Koopmans, B. (Botine) (red.) en Kester, T. (Tilly) (red.). Proeven van Zoetermeerse zuivel. Gemeente Zoetermeer / Historisch Genootschap Oud Soetermeer